Bitkiler hakkında önemli bilgiler

Bitkiler Alm. Pflazen (f), Fr. plante (f), İng. plants. Bulunduğu yere daha fazla kökleriyle tutunarak gelişen (planktonlar hariç) ve üreyerek hayat süresini tamamladıktan sonra kuruyup ölen yosun, mantar, otsu ya da ağaçsı yapıdaki canlı varlıklar. Canlılar (bionta), hayvanlar ve bitkiler alemi olmak suretiyle iki grupta incelenirler.
Bitki, fotosentezle beslenme, embriyon dokularının bireyin tüm yaşamı boyunca etkinliğini sürdürdüğü sınırsız büyüme özelliği, hücre çeperlerinin selülozlu ve görece sert oluşu, yer değiştirmeyi sağlayacak organların yokluğu sebebiyle yaşamını bulunduğu yere bağlı olarak sürdürme, duyu ve sinir sistemlerinin bulunmayışı gibi temel özelliklerle tanımlanan yaşam şekli.
Bitkiler, topluluk durumunda yaşarlar. Bitkilerin bir bölgede oluşturdukları örtüye bitki örtüsü adı verilir. Flora, bir bölgede yetişen tüm bitki türlerinin hepsine adı verilir. Herhangi bir bölgenin yaşam koşullarında gelişen, benzer ekolojik yapı içeren bitki topluluğuna vejetasyon adı verilir. Bunlar 4 sınıftır: Ormanlar (her zaman yeşil tropikal yağmur, subtropikal, orta kUşak, sert yapraklı, iğne yapraklı, kışın yaprak dökenler, muson ormanları, tropikal kuru, mangrov, galeri, bataklık), Çalılar (maki, garig, psödomaki), otlar (savan, step, çöl), tundra. Bitkilerin yetişmesini etkileyen birçok etken vardır. Bunlar; ekvatora uzaklık, denizden yükseklik(rakım), arazi eğimi, ışık, sıcaklık, nem, yıllık yağış miktarı, toprak içeriği, canlı etkenler(insan, hayvan, diğer bitkiler, mikroorganizmalar)’dir.
Bitkiler, fotosentezle ekolojik dengeyi sağlamada temel rol oynadıklarından, canlılar dünyasında oldukça önemli yere sahiptirler.
Bitkiler aleminin 350.000’e yakın türü mevcuttur. 2004 itibariyle 287.655 bitki türü kaydedilmiştır. Bunlardan 258.650’si çiçekli bitkilerden, 15,000’i de yosunlardan olarak kaydedilmiştır. Bitkiler genellikle ototrof (özbeslek) organizmalardır ve enerjilerini güneş ışığından alırlar. Birçok bitki kloroplastları vasıtası ile fotosentez ile organik bileşiklerini üretir. Bitki hücreleri genelde kareye benzer biçimdedir.
Bitkiler, yeryüzünde çok geniş alanlar kaplar. Yapılan hesaplara göre yeryüzünün bitki örtüsünü meydana getiren organizmalar toplu olarak 2500 km3lük bir hacim (bir kenarı 13.5 km olan küp) kaplamaktadır. Buna karşılık hayvanlar ise 4.5 km3lük bir hacim içine sığabilmektedirler. Dolayısıyla bitkisel organizmalar hacim bakımından hayvansal organizmaların 555 katı yer kaplar.
Kara bitkileri tropik ormanlarda, toprak yüzeyinden itibaren 50 metreyi aşan kalınlıkta bir örtü meydana getirirler. Orman şartlarının elverişli olmadığı bölgelerde bu örtünün kalınlığı birkaç desimetre, hatta birkaç santimetreye kadar daralır. Bitkisel hayatın toprak yüzeyinin derinlerine inişi de sınırlıdır. İyi havalandırılan topraklarda bu birkaç metreyi bulur. Denizlerde ise ototrof (kendi beslek) bitkiler, 100-200 metreden derine inemezler. Buna karşılık 3000 metreden derinlerde heterotrof (adrı beslek) olarak yaşayan bitkisel planktonlara rastlanır.
Bitki ve hayvanları birbirinden ayırmak basitçe mümkün olabilir. Ancak bitkiler ve hayvanlar aleminin alt kademelerine doğru inildikçe ve özellikle ilkel yapılı olan canlılarda farklar azalır. Tek hücreli ufak plankton organizmaları içine alan kamçılılar (flagellatae) grubunda hayvan ve bitki olarak net biçimde ayırt edemediğimiz canlılar bulunmaktadır. Dolayısıyle klorofil ihtiva eden ve ototrof (kendi besinini kendi yapan, kendi beslek) olan kamçılılar bitkiler alemine klorofil ihtiva etmeyen ve heterotrof (besinini dışardan alan, adrı beslek) olarak beslenen formları ise hayvanlar alemine dahil olunlinkar.
Bitkiler ve hayvanlar arasındaki farklar
Bitkiler ve hayvanlar arasındaki belli başlı farklar şu şekilde sıralanabilir:
1. Genellikle bir bitki bulunduğu yere bağlıdır ve yer değiştirmez. Hayvanlar serbestçe hareket edebilirler. Fakat hayvanlarda, süngerler, mercanlar gibi sabit canlılar, ilkel bitkilerde de su yosunları, bakteriler gibi dinamik organizmalar vardır.
2. Bitkiler ihtiva ettikleri klorofil maddesinin yardımıyle CO2 asimilasyonu (özümleme) yapar ve güneş ışığından da yararlanarak inorganik maddelerden organik maddeler imal ederler. Yani ototroftlinkar. Hayvanlar ise klorofil ihtiva etmediklerinden, özümleme yapamazlar. Ancak bitkiler aleminde de bakteriler, mantarlar, parazit ve saprofitler (çürükçül) gibi klorofil ihtiva etmeyen heterotrof organizmalar vardır. Bitkilere zarar veren canavarotu (Orabanche), küsküt (Cuscuta) önemli parazit bitkilerdir.
3. Bitki hücresi genelde selüloz çeperden yapılmıştır. Hayvan hücrelerinde böyle bir çeper yoktur.
4. Bitkiler bölünür. Meristematik hücreleri vasıtası ile daima yeni dokular meydana getirip, süresiz gelişme kabiliyetleri vardır. Buna karşılık hayvanlarda büyüme ve gelişme sınırlıdır ve belirli bir devre sonra durur.
5. Bitkilerde besinler genelde yüzeyleri tarafından erimiş halde osmoz olayı yoluyla alınır. Buna karşılık hayvanlar besinlerini bir ağız aracılığı ile alırlar ve iç kısımlarında sindirirler.
6. Bitkilerin sinir sistemi yoktur. Uyartıların iletim yolu, plazma ve hormonlar sayesindedir. Hayvanlar aleminde ilkel formlar hariç bir sinir sistemi vardır. Gerek hayvan gerek bitkilerin müşterek özelliği ise hücrelerden meydana gelmiş olmalarıdır. Hücrenin ana maddesini ise protoplazma teşkil eder.
Gelişmiş bitkiler, görev ve yapıları farklı kök, gövde ve yaprak gibi kısımlarından meydana gelmektedir. İlkel bitkilerde ise su yosunlarında olduğu gibi bu kısımlara rastlanmaz ve yapıları tal adı verilen hücre topluluklarından meydana gelmiştir. Bir yere de genelde rizoit adı verilen kökçükleri ile tutunlinkar. Gelişmiş bitkilerde olduğu gibi farklılaşmış bir iletim sistemi de ihtiva etmezler.
Gelişmiş bitkileri bulunduğu yere kök adı verilen bir toprak altı organı tesbit eder. Kökler topraktan su ve suda erimiş halde bulunan tuzları alarak gövdeye iletirler. Kökler besin maddesi biriktirmek sureti ile depo organı vazifesi de görürler. Bitkiler aleminde en kolay kök teşekkülü, eğrelti otunda görülür. Karayosunlarında ise köke benzer uzantılar, rizoit (köksü) adını alır.
Kökün başlıca özelliği, klorofilsiz olması ve yaprak taşımamasıdır. Tohumdan meydana gelen kök, ana kök adını alır. Ana kökten çıkan köklere de yan kök adı verilir.
Gerek ana kök, gerek yan köklerin ucunda kaliptra (yüksük) bulunur ve kökün ucundaki büyüme hücrelerini korur. Kökün ucunun biraz yukarıyasında emici tüyler sıralanır.
Kökler bazı bitkilerde tutunma ve su emme işi yapabilmek için derinlere kadar inerler. Kurak yerlerde yetişen bitkilerden yoncanın (Medicago) kökleri 18 m, ılgın (Tamarix)ın 30 m, devedikeni (Alhani) nin ise 30-40 metreye kadar indiği görülür.
Bitkinin toprak üstünde yükselen kısmı genel olarak gövde adını alır. Gövde, esas-ana gövde, dal ve yapraklardan oluşur. Bitkiler aleminde en kolay gövdeye yapraklı karayosunlarında (Musci) rastlanır. İletim demetleri taşıyan tipik gövde yalnız eğreltilerde (Pteridophyta) görülür. Tohumlu bitkilerde ise daha ileri bir gelişme gözlenir.
Gövde genel olarak uçtan büyür. Büyüme, yaprak tkatiyenkları tarafından örtülmüş halde bulunan vejetasyon konisi tarafından sağlanır. Gövdenin uzamakta olan ucu, birbiri üzerine katlanmış yapraklardan ibaret olan tomurcuklarla örtülmüş ve bu suretle dış tesirlere karşı korunmuş bulunmaktadır.
Yaprakların gövdeye bağlandığı yere düğüm (nod) ve bu düğümler arasındaki uzun yapraksız kısımlara da düğümlar arası (internod) adı verilir. Yan dallar ve yapraklar daima düğümlerde oluşur.
Karanlıkta yetişen bitkilerde klorofil maddesi teşekkül etmediğinden, bitkiler sarımtrak renkte ollinkar. Böyle bitkilere etiyole olmuş adı verilir.
Gövdeden çıkan dallar, bazan kısa bir uzama devresinden sonra gelişmeden kalırlar. Melez, sedir ve çamda iğne yapraklar, kısa sürgün olan bu dallar üzerinden çıkarlar.
Uzamalarına devam eden dallar ise uzun sürgünler meydana getirirler. Köknar ve ladinde durum böyledir. Gövdeler görevlerine ve yaşama çevrelerine bağlı olarak, bazı değişiklikler gösterir. Bu farklılıklara gövde metamorfozları adı verilir. Soğan, yumru (patates), çilekteki sürünücü gövdeler (stalon) ve diken gövdeler (ateş dikeni, glediçya) gibi.
Bitkilerin fotosentez ödevini üzerine almış önemli bir organı da yapraktır. Bazı bitkelerde az gelişmiş halde olsalar dahi daima mevcuttlinkar. Işıktan yararlanabilmek, basitçe gaz alıp vermek, su ve su buharı kaybedebilmek için kitlesine göre yüzeyi fazla ya da az geniş yassı diken ya da iğne biçiminde, klorofilce zengin ve iletim dokusu bir ağ gibi her tarafına yayılmış organlardır.
Bir yaprak ekseriya 3 kısma ayrılır:
1. Yaprak ayası (lamina),
2. Yaprak sapı (petiyol),
3. Yaprak tabanı (bazis).
Yapraklar da bitki üzerinde bulundukları yere göre değişik biçimler aldıkları gibi, bulundukları ortama göre de farklılıklar gösterir. Etli yapraklar (damkoruğu), depo yapraklar (soğan), sülük yapraklar (bezelye), farklılık gösteren yapraklardır.
Bitkilerin Yapısı

Bitki türleri
Bitki türleri
Bütün organizmalarda olduğu gibi, bitkilerin de taze ağırlıklarının büyük bir kısmını su teşkil eder. Su muhteviyatı, gelişmiş bitkilerin yapraklarında % 80-90, bazı sulu meyvelerde % 95’e kadar yükselir. Buna karşılık odunda % 50, tohumlarda ise % 13-14’e kadar düşer. Bitkinin kuru maddesi organik ve inorganik bileşiklerden ibarettir. İnorganik bileşikler organiklere nazaran azdır.
Bitkideki inorganik maddeler karbon, hidrojen, oksijen, fosfor, azot, kükürt, sodyum, potasyum, kalsiyum, mağnezyum, demir gibi elementlerden ibarettir. Bir bitkinin gelişmesi için hangi elementlerin gerekli olduğunu, herhangi bir elementin noksanlığının bitkinin gelişmesine nasıl etki ettiğini ya da hangi hastalık arazlarına neden olduğunu anlamak üzere su kültürü metodu kullanılmaktadır. Toprakta bulunan bu inorganik tuzların saf su içinde belli oranlarda eritilmesiyle sıvı bir besin ortamı hazırlanır. Böyle bir ortamın elde edilmesi için Knop ve Von der Crone reçeteler hazırlamışlardır.
Bitkilerin Büyüme ve Gelişmeleri
Büyümeyi canlı hücrede hacim artması olarak tarif edebiliriz. Farklı büyümeler sonucu bitkilerde dış ve iç biçimin kazanılmasına morfogenez adı verilir. Aslında normal şartlar altında büyüme de bitkilerin biçimini değiştirmektedir.
Çok hücrelilerin gelişmesi, hücre çoğalmasını ve hücrenin büyümesini gerektirir. Yeni husule gelen hücrelerin büyümesini farklılaşma izler. Yani hücreler bir iş bölümü yaparlar. Bu da dokuların ve organların biçim almasıyla sonuca erer. Büyüme ve gelişme esas itibariyle ferdin genotipi (genetik yapısı) tarafından kontrol edilmekte, ama ona dış şartlar da etki etmektedir.
Bitkilerin Üremeleri
Bütün canlıların başlıca özelliklerinden bir tanesi de kendilerine biçim ve fonksiyon bakımından benzeyen fertler bırakmaları yani üremeleridir. Bu esas fertten ayrılan üreme hücrelerinin ya da çokhücreli parçaların gelişerek yeni fertler hasıl etmeleri ile olur.
Canlılarda üreme başlıca iki tarzdadır: Eşeysiz üreme (Aseksüel üreme), eşeyli üreme (Seksüel üreme).
1. Eşeysiz üreme: Bitkiden ayrılan tek hücreler ya da çok hücreli kısımlar, harhangi bir tarzda birleşmeye gerek göstermeden gelişerek yeni fertler verirler. Tek hücrelilerde hücre bölünmesi (enine-boyuna), tomurcuklanma ya da sporlanma; çok hücrelilerde serbest hale geçen münferit hücreler ya da fazla hücreli organlar ile olur.
Eşeysiz üreme iki kısma ayrılır:
a) Sporlu üreme: Üreme, bitkiden ayrılan ve gelişerek direkt olarak doğruya bir bitki (fert) verme yeteneğinde olan eşeysiz üreme hücreleri (sporlar) ile olur.
b) Vegatif üreme: Üreme kolay hücre bölünmeleri ya da ana bitkiden ayrılan ve bağımsız fertler durumunda gelişen vegatif kısımlarla (bitkinin üremeye müteallik olmayan dal, kök, yaprak gibi kısımları) olur.
2. Eşeyli üreme: Aynı ya da farklı iki fertten hasıl olan, cinsiyet bakımından farklı iki üreme hücresi ya da nukleusun yani çekirdeğin birleşip gelişmesiyle olur. Eşeyli üreme hücreleri gamet; iki gametin birleşmesi olayı (döllenme) neticesinde hasıl olan hücre ya da nukleus (çekirdek) zigot adını alır.
Gametler çeperi bulunmayan çıplak hücrelerdir ve tek başına gelişip yeni birer bitki (fert) haline gelmezler. Buna karşılık eşeysiz üremede sporların birleşmeye gerek göstermeden çimlenerek direkt olarak doğruya yeni bir bitki meydana getirmekte oldukları görülür.
Gametleri meydana getiren fertlere ya da döllere gametofit adı verilir. İçinde gametlerin teşekkül ettiği hücre ya da hücre toplulukları ise gametang (gamet kesesi) adını alırlar. Mayoz bölümesi sonunda meydana gelen gametlere de kısaca gon adı verilir. Eşeyli üremede görülen tipler şunlardır: Avtogami, izogami, anizogami, ovagami, gamatongiyogami, somatogami.
Çiçekli (tohumlu) bitkelerde üreme organı çiçektir. Döllenme (tozlaşma) ve meyva oluşumu burada oluşur. Bitkinin tozlaşması çeşitli biçimlerde olmaktadır. Bu da dış kuvvetlerin yardımıyle (mesela rüzgarla, suyla, hayvanlarla kuş- karınca-memeli havyanlar ve insanlar ya da kendi kendine tohumları, çevreye saçarak) olur.
Bitkilerde Yaşama ve Geçinme Şekilleri
Yaşama ve geçinme biçimi bakımından bitkileri bir kaç gruba ayırmak mümkün olabilir:
Ototrof bitkiler: Kökleri ile ya da kök ödevini görebilen organları vasıtası ile yaşadığı ortamdan ham besin suyunu alabilen tüm yeşil bitkiler, fotosentez ile kendileri ve diğer canlılar için gerekli organik bileşikleri yaparlar. Bu olaya ototrofluk, böyle bitkilere ototrof bitkiler adı verilir.
Parazit bitkiler: Birçok bitkiler beslenmeleri için gerekli besinleri diğer bitkilerden alırlar. Küçük kök ya da çekmene benzeyen özel uzantılarıyla kendilerini bazı bitkilere tesbit ederek besinlerini emerler. Böyle bitkilere “asalak” ya da “parazit bitkiler”, sömürdükleri bitkiye de “konak” adı verilir. Mesela, canavar otu (Orabanche), küskuta (Cuscuta), ökse otu (Viscum) parazit bitkilerdir. Ökse otu, yapraklarıyla fotosentez de yaptığından yarı parazit kabul edilir.
Simbiyont bitkiler: Simbiosis ortak yaşama demektir. Böyle bir halde farklı türlere ait iki fert bir birlik durumunda yaşamaktadır. Bazı bakımlardan birbirlerine yarar sağlar. Simbiyont bitkilere en iyi örneğin alg ve mantar birliğinden meydana gelen likenleri verebiliriz.
Saprofit (Çürükçül) bitkiler: Saprofitlik heterotrofluğun (adrı beslek) bir çeşididir. Bakteriler ve mantarlar arasında saprofit yaşayanlar birçoktur. Ekmek, peynir gibi besin maddeleri üzerinde küf yaparak gelişen Penicillium ve Aspergillus saprofit mantarlardır. Bunlar hayatlarını sürdürmek için hayvan ya da bitki ölüleri, ya da canlıların boşaltım maddelerinden faydalanırlar. Enzimler hasıl ederek üzerinde yaşadıkları bileşikleri, hücrelerine alabilecekleri küçük moleküllere dönüştürürler ya da bu çevirmelerden hasıl olan enerjiyi kullanırlar. Böyle canlılar devamlı olarak ölü organizmaları kokuşturur ve ayrıştırırlar. Ölmüş ya da kokuşmuş organik maddeler üzerinde yaşayan saprofit bitkilere “çürükçül bitkiler” de adı verilir. Saprofitler, salgılarıyla organik maddeleri inorganik maddelere çevirirler. Tarla mantarı, küfler ve bazı bakteriler saprofittir.
Böcek yiyen (Böcekçil-insektivor) bitkiler: Bu bitkiler diğer yeşil bitkiler gibi fotosentez yaparlar. Toprakta bulunan inorganik azot bileşiklerini alarak kullanırlar. Topraktaki azot bileşikleri ihtiyaca yetmediği zaman da, küçük böcekleri yakalayarak sindirim özsuları ile eritir ve onun organik azot birleşiklerinden yararlanırlar.
Yani böcek kapan bitkiler, bu yolu bir emniyet olarak kullanmaktadırlar.
Böcekçil bitkilerde böceklerin yakalanması için yaprakları özel değişikliklere uğramış, bitkinin cinsine göre fark gösteren kapan tertibatları meydana gelmiştir. Nepenthes’te bu kapan ibrik biçimindedir. Bu ibriğin ağzında dolaşırken kayarak dibine düşen böcekler, oradaki sıvı içinde boğullinkar ve ibriğin içini döşeyen bez hücrelerinin salgısı olan protein enzimlerinin etkisiyle eritilir ve sonra emilirler.
Drosera’da yaprak kenarları tentakül denen saplı bezlerle donanmıştır. Bezler yapışkan bir sıvı salarlar. Kokulu maddelerle cezbedilen böcekler bu sıvıya dokununca yapışırlar. Etraftaki tentaküller üzerine kapanır ve böcek hapsolur, sonra gene sindirim özsuları ile eritilerek emilir. Geride yalnızca kitin örtü kalır.
Dionea’da yaprağın orta damarı bir menteşe ödevini görür. Onun etrafında yaprağın iki yarısı üst üste kapanır ve kenardaki dişler birbirine girer. Bunu böceğin eritilme ve emilme prosedürleri izler.
Bitkilerin Sınıflandırılması
Bitkilerin sınıflandırılmaları sistematikçiler tarafından farklı farklı ele alınmaktaysa da genel olarak çiçekli (tohumlu) ve çiçeksiz (tohumsuz) bitkiler olarak ikiye ayırmak mümkün olabilir. Bunun yanısıra her iki grubu ihtiva etmek üzere bitkiler alemi 7 bölüme ayrılarak incelenebilmektedir: 1) Bölünür bitkiler (bakteriler, virüsler, mavi-yeşil algler), 2) Su yosunları (algler), 3) Mantarlar (fungi), 4) Karayosunları, 5) Likenler, 6) Eğreltiler, 7) Tohumlu (çiçekli) bitkiler
Bunlar da kendi aralarında sınıflara, takım ya da familyalara ayrılmaktadır.
Bitkiler, tohumsuz bitkiler (Cryptogamae) ve tohumlu bitkiler (Spermatophyta) olmak suretiyle iki büyük gruba ayrılır: fotosentez yaparak
Çiçeksiz Bitkiler
Tohumsuz bitkiler, ilkel bir gruptur ve sporla çoğalırlar. Bu bitkilerin çoğu kök, gövde, yaprak ve çiçek gibi organ farklılaşmalarını belirgin olarak göstermezler. Bitkinin bütünü aynı yapıda, yapraksı veya şeritsidir ve bu yapıya “tallus” adı verilir. Talluslu bütün bitkilere “Thallophyta” denilmektedir. Daha gelişmiş olan ve organ farklılaşmaları gösteren bitkilere ise “Kormophyta”, bu tip yapıyı da “kormus” adı verilir.
Suyosunları (algler), karayosunları (Bryophyta), ciğerotları, boynuzotları, yapraklı karayosunları ve vasküler bitkileri (fosil türler ve eğreltiotları gibi) içeren gruptur.
Tohumlu bitkiler (Çiçekli Bitkiler)
Tohumlu bitkiler bulundurdukları “tohum”la tohumsuz bitkilerden ayrılırlar. Üreme ve yayılma organı olan tohum, iki biçimde oluşturulabilir ve tohumlu bitkiler buna göre iki büyük bölüme ayrılır:
*Açık Tohumlu Bitkiler – Gymnospermae: Tohum tkatiyenkları, meyva yaprakları tarafından örtülmeden açıkta tohum meydana getiren bitkiler.

Açık tohumlu bitkileri genelde ağaçlar veya ağaççık formundaki odunsu bitkiler oluşturur. Genellikle herdem yeşil olup, yaprakları çoğunlukla iğnemsi, biçimde bu yüzden de, kuraklığa dayanıklıdırlar.
*Kapalı Tohumlu Bitkiler – Angiospermae Tohum tkatiyenkları, meyva yapraklarının birleşmesiyle oluşan odacık içinde kapalı olarak tohum geliştiren bitkiler.

Kapalı tohumlular, açık tohumlulara göre daha gelişmişlerdir. Genellikle otsu, odunsu ve çalı formunda ollinkar. Çoğunun kültürü yapılır ve ekonomik önemleri vardır. Kapalı tohumlular, iki çenekliler (Magnoliopsida, Dicotyledoneae) ve bir çenekliler (Liliopsida, Monocotyledoneae) olmak suretiyle 2 sınıfa ayrılır.