Çentiyan, Enzian, Gentiana lutea

ÇENTİYAN
Çok Yıllık | 0,5-1,5m | 6-9 Aylar | Ca,Ho,Na | Kökleri | ▼

Çentiyan, Enzian, Gentiana lutea 
Çentiyan Syn: Swertia lutea
Sarı Çentiyan Asterias lutea
Güşad otu 

Familyası: Çentiyangillerden, Enziangewâchse, Gentianaceae

Drugları: Çentiyan kökü;Gentianae radix
Çentiyan kökü çay, natürel ilaç, tentür ve ekstre yapımında kullanıl¬mak-tadır ve korumaya alındığından toplanması yasaktır.

Giriş: Çentiya’nın bilinen 200 türü mevcut olup bunlardan Sarı Çentiyan şifa maksadı ile en çok ve en yaygın olarak kullanılan türdür. Bu nedenle burada sadece Çentiya’na yer vereceğiz. Çentiya’nın M.Ö (180-167) İlya Kralı Gentius tarafından kullanıldığı ve bu nedenle bu bitkinin Gentiana ismi ile anıldığı ve sonrada Plinius ve Dioskorides tarafından kullanıldığı bilinmektedir. İlk defa geniş çaplı araştırma ve tedavi deneyini Hahne-mann 1795’de gerçekleştirmiş ve onu diğer araştırmacılar takip etmiştir. Avrupa’nın Alpler, Prirenler ve Karpatlar gibi yüksek dağları ve çevresinde yetiştirmekte olup Türkiye’nin de Marmara ve Ege bölgesinin yüksek dağlarında (Bursa Uludağ ve Ödemiş Boz dağ) yetişmektedir. Bu bitkinin yok olma tehlikesi nedeni ile Avrupa’da korunmaya alınmış olup köklerinin sökülmesi yasaktır. Bitki uzman olmayanların bitki kökünü sökerek toplamaları çok zehirli ve tehlikeli olan Çöpleme kökü ile karış-tırılacağından yanlışlıkla toplanan kökler ölümlere sebep olabilir. Çünkü iki bitki birbirine çok benzer.

Botanik: Çentiyan 50-150 cm boyunda gövdesi tüysüz, düz, yuvarlak, içi boş, sarımsı açık yeşil renkte, boyu 150 cm i bulabilir. Hatta nadiren 200 cm’de olduğu görülür. Yaprakları eliptik şekilde bir külah gibi yanları kalkık, mavimsi yeşil renkte, baştan uca doğru 5-7 adet yay şeklinde damarları uzanır, karşılıklı, bir sonraki ile çapraz, alt yaprakları 25-35 cm uzunluğunda 15-20 cm eninde olup üst yaprakları yanlara doğru çıktıkça küçülür. Çiçekleri yapraklarının külah şeklinde olması nedeniyle geriden içine sarı çiçekler doldurulmuş sepetleri andırır. Çiçek sepetinde 8-20 adet çiçek bulunur ve her çiçek kısa saplı, taç yaprakları altın sarısı renkli beş adet ve kama şeklindedir ve de döllenme tozlukları da aynı şekilde altın sarısı renktedir. Çiçekleri döllendikten sonra kapsüle dönü¬şür ve her kapsül takriben 100 tohum içerir. kökleri; ana ve yan kökler¬den oluşur, dış kabuğu grimsi esmer veya kırmızımsı esmer renkte bazen 100 cm uzunluğunda olabilir. 

Yetiştirilmesi: Korunmaya alındığından Avrupa ülkelerinde toplanması yasaktır. Bu nedenle Çentiyan’dan drog elde eden firmalar kendi çiftlikle-rinde kültür bitkisi olarak yetiştirmektedirler. Yetiştirmek için sonba¬harda tohumları saksı, kasa, çamlık veya seralara ekilir ve Mayıs ortalarında tarla veya bahçelere 40×50 cm aralıklarla dikilir. 
Hasat zamanı: Sonbaharda sökülerek çıkarılan kökleri yıkanır, kesilir, kurutulur, şayet tentürü yapılacaksa taze olarak işlenir. 

Birleşimi: Çentiyan kökünün birleşimindeki maddeleri önemine göre şöyle sıralayabiliriz; 
a) Secoiridoidglikozitler (Acı maddeler) %2-3,5 oranında olup bununda %90’ını Gentiopicrosid ve az miktarda (%0,03-0,1) Amarogentin içerir. Gentiopicrosidin (Gentiopikrin) acılık değeri 12.000 iken Ama-rogentinin acılık değeri 58.000.0000 olup bitki birleşimlerindeki en az maddedir. 
b) Xanthon türevleri (Ksantonlar); Gentisin, İzogentisin, Metilgentisin ve Gentisein en önemlileridir. 
c) Karbonhidrat türevleri; %30-55 arasında olup Sakarozlar, Genti-anozlar ve Gentiobiozları sayabiliriz. 
d) Ayrıca az miktarda Taninler ve Eterik yağlar içerir. 

Araştırmalar: Hayvanlar üzerinde bir düzine araştırmada Çentiyan ekstresi, tentürü veya kökünün bütün sindirim organlarındaki salgıları arttırıcı etkiye sahip olduğu tespit edilmiştir. 
1) GLATYZEL ve HACKENBERG 1967’de Çentiyan ekstresi ile yaptıkları araştırmalarda mide asidi safrayı arttırdığını tespit etmişlerdir. (O.Leeser II.486) 
2) UEKİ ve ekibi 1961’de Çentiyan kök ekstresi ile yaptığı araştır¬malarda Urlara karşı etkili olduğu tespit edilmiştir. (LBH.II.486) 
3) BUCHNER Çentiyan kökü ile iki kişi üzerinde tedavi denemesi yapmış ve bu tedavi denemesi sonunda sindirim bozukluklarından; hazım-sızlık, kokuşma, ekşime, tahriş, bulantı, mide çevresindeki sıkışma, basınç iştahsızlık ve baş ağrısına karşı etkili olduğu tespit edilmiştir. WATZKE’de 2 denek üzerinde tedavi denemesi yapmış o da aynı neticeleri elde etmiştir. (LBH.II.486) 
4) Zimmermann ve ekibi 1988’de 23-51 yaşları arasındaki 8 hasta üzerinde Çentiyan tentürü ile 8 gün süren tedavi denemesi yapmış-lardır. Başka bir gruba ise Kınakına tentürü verilmiştir. Bu karşılaş-tırmalı tedavi sonunda Kınakına’nın ateş düşürücü özelliğinin büyük olduğu ve Çentiyan tentürünün de buna yaın sayılabileceği tespit edilmiştir. (H.H.B. VI.238) 
5) İltihaplı mide bağırsak rahatsızlıkları (gastrit ve enterit)olan 19 hasta üzerinde Çentiyan tentürü ile tedavi denemesi yapılmıştır ve bunlardan 16’sında iyileşme görülürken 3’ünde kötüleşme görülmüştür. (H.H.B. V.238)

Tesir şekli: İştah açıcı, sindirim kolaylaştırıcı, safra ve mide asidini art¬tı-rıcı, immün sistemini arttırıcı (bağışıklık sistemini), zindelik verici, da-marları büzücü ve mikropları öldürücü özelliklere sahiptir. 

Kullanılması: 
a) Araştırmalara göre Çentiyan kökü tentürü ekstresi veya natürel ilacı başta sindirim zafiyeti, mide bağırsak iltihaplanmasına (gastrit ve enterit) karşı ve mide asidi ve safrayı arttırıcı olarak kullanılır. 
b) Komisyon E’nin 30/11/1985 tarih ve 223 nolu ve de 13/03/1990 tarih ve 50 nolu Monografi bildirisine göre başta sindirim rahatsızlıklarından; iştahsızlık, tıkanma ve şişkinliğe karşı kullanılabileceği beyan edilmiştir. 
c) Homeopati’ye göre başta sindirim rahatsızlıklarından; kokuşma, şiş-kinlik, hazımsızlık, bulantı ve iştahsızlık gibi rahatsızlıklara karşı kul-lanılır. 
d) Halk arasında; Mide-bağırsak üşütmesi ve zafiyeti, karaciğer fonk-siyon yetersizliği, mide easidi yetersizliği (hipoasiditat), şişkinlik, ha-zımsızlık, kramplı kabızlık, halsizlik ve dermansızlığa karşı kul¬lanılır. 

Çayı: Çentiyan kökünü hem haşlama (Infus hem de kaynatma (dekokt) şeklinde hazırlanması mümkündür. 
a) 1 kahve kaşığı Çentiyan kökü demliğe konur ve üzerine 250-300 ml kaynar su doldurduktan sonra 5-10 dk demlenmesi beklenir ve sonra süzülerek içilir. 
b) 1 kahve kaşığı Çentiyan kökü demliğe konur ve üzerine 250-300 ml soğuk su ilave edilir 5-10 saat bekledikten sonra kaynatılır ve 5-10 dk demlenmeye bıraktıktan sonra süzülerek içilir. 

Çay Harmanları

Gökçek İştah açıcı çay (şişkinlik, iştahsızlık ve hipoasidite)
>30 gr Melek otu kökü
>20 gr Kimyon tohumu
>20 gr Kantaron otu
>20 gr Çentiyan kökü
>10 gr Kekik otu

Gökçek Mide çayı (iştahsızlık ve hipoasidite ye karşı); 
>30 gr Nane yaprağı
>20 gr Çentiyan kökü
>20 gr Turunç kabuğu
>10 gr Pelin otu
>20 gr Kimyon tohumu 

Gökçek Hazımsızlık sindirim salgılarını ve safrayı arttırıcı çay;
>30 gr Çentiyan kökü
>30 gr Eğri kökü
>20 gr Acıyonca yaprağı
>10 gr Pelin otu
>10 gr Tarçın kabuğu 

Gökçek İştah çayı (iştahsızlık ve hazımsız.)
>30 gr Eğri kökü
>20 gr Nane yaprağı
>20 gr Kedi otu kökü
>20 gr Çentiyan kökü
>10 gr Acıyonca yaprağı

Gökçek Mide çayı (şişkinlik, iştahsızlık ve hipoasidite);
>30 gr Çentiyan kökü
>30 gr Civanperçemi otu
>20 gr Kantaron otu
>20 gr Kimyon

Gökçek İştahsızlık çayı (iştahsızlık, hazımsızlık, tıkanma, şişkinlik); 
>30 gr Melek otu kökü
>20 gr Çentiyan kökü
>30 gr Kimyon tohumu
>20 gr Rezene tohumu

Gökçek İştahsızlığa karşı çay (hazımsızlık, tıkanma, şişkinlik);
>30 gr Rezene tohumu
>30 gr Melek otu kökü
>20 gr Çentiyan kökü
>20 gr Kimyon tohumu

Gökçek İştah çayı (hazımsızlık, tıkanma, şişkinlik ve iştahsızlık);
>30 gr Zencefil kökü
>30 gr Çentiyan kökü
>30 gr Pelin otu
>10 gr Kimyon tohumu

Gökçek İştah çayı (hazımsızlık, tıkanma, şişkinlik ve iştahsızlık);
>40 gr Melek otu kökü
>30 gr Turunç kabuğu
>20 gr Çentiyan kökü
>10 gr Kimyon tohumu

Gökçek Hazımsızlık tıkanma ve şişkinlikle birlikteyse;
>30 gr Çentiyan kökü
>30 gr Rezene tohumu
>30 gr Kimyon tohumu
>10 gr Turunç kabuğu 

Homeopati’de: Eylül’den Kasım’a kadar Çentiyan kökü sökülür, yıkanır, ince kıyılır, 20 gr’ı bir şişeye konarak üzerine 80 ml %70’lik Alkol ilave edilerek 4-6 hafta sonra süzülerek Homeopati’de <<Gentiana Lutea>> ismi ile anılan tentür elde edilir. Bu tentürden günde 3-5 defa 10-15 damla alınır. 

Hastalığın belirtileri (semptom): 
1) Mide ekşimesi, iştahsızlık ve midede ağırlık hissi varsa 
2) Başın büyükmüş gibi hissedilmesi
3) Ağzının kuru ve boğazda yapışkan balgam olması
4) Gaitanın çok ve sarımsı olması
5) Diz kapağında karıncalanma
6) Yemekten sonra ve temiz havada iyileşme
Bu gibi hallerde Çentiyan tentürü kullanılır. 

Yantesiri: Hamile kadınların ve fazla mide asidi (hiperasidite) olan kişilerin kullanmaması gerekir. 

B) Çentiyan’ın 200’ün üzerinde alt türü bulunmaktadır, bunlardan ba¬zıları; Mavi Çentiyan (Gentiana aselpiadea), Çapraz Çentiyan (Gentian cruciata), Esmer Çentiyan ((Gentiana pannonica), Benekli Çentiyan (Gentian punctata) ve Kan Çentiyanı (Gentiana purpurea) sayabiliriz fakat bunların hiçbiri tıbbi maksatla kullanılmaz. Tıbbi maksatla sadece Sarı Çentiyan kullanılır.