Cırtatan, Spritzgurke, Ecballium elaterium L.

CIRLATAN

Çok Yıllık | 0,3-1,5m | 6-9 Aylar | Ho | Meyvesi,Kökü | Çok Zehirli

Cırtatan, Spritzgurke, Ecballium elaterium L.
Acı düvelek Syn: Momordica elaterium L.
Acı hıyar
Eşek hıyarı
Acı dülek
Hıyarcık
Cırtlak
Şeytan keleği
Acı kavun
Yabani hıyar

Familyası: Kabukgillerden, Kürbisgewâchse, Cucurbitaceae

Drugları: Cırtatan meyvesi; Elateri fructus veya Ecballi fructus (Syn: Fructus elateri)
Cırtatan kökü; Elateri radix veya Ecballi radix (Syn: Radix elateri)
Cırtatan tentürü; Elaterium
Cırtatanın genellikle meyveleri, bazı yörelerde kökleri de kullanılır. Fakat çok zehirli olması nedeni ile hekimler veya herbalistlerin kontrolünde ve denetiminde kullanılabilir. 

Botanik: Cırtatan Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Türkiye, Orta doğu, Kafkaslar ve Türkistan’da yabani olarak geniş bir alana yayılır. Cırtatan genellikle kumsal yerler, viraneler, yol kenarları ve güneşe karşı olan yamaçlarda daha yaygın olarak yetişir. Yaprakları grimsi yeşil, kalp şek-linde, bazen de üç toplu, kenarları kertikli, düzensiz dalgalı ve alt yüzeyi tüylüdür. Çiçekleri göbeğe doğru çan şeklinde ortadan uçlara doğru beş parçalı, yıldız şeklinde, uçları beyazımsı sarı ve içe doğru koyu sarı renktedir. Meyveleri 3-5 cm uzunluğunda ve 2-3 cm çapında uçlara doğ¬ru eliptik ve ortası oval şekilde olup, önce grimsi yeşil, sonra olgunlaşınca grimsi sarı bir renk alır. Üzeri pürtüklü ve tüylü, içinde 20-30 adet çekirdek bulunur ve meyvenin içi üç bölüm olup meyve olgunlaşınca dokununca veya yere düşünce içindeki tohumlar ve sıvı 1,5-3 m mesafeye cırt diye bir ses çıkararak fırlar. Bu nedenle bu bitki Cırtatan veya Cırtlak diye anılır. Çok yıllık yerde sürünen, boyu 0,5-2 m’yi bulur.

Yetiştirilmesi: Mart ve Nisan aylarında saksı, kasa veya seralarda yetiştirilen fideleri Mayıs’ta bahçe ve tarlalara ekilir. 

Hasat zamanı: Ağustos ve Eylül aylarında toplanan Cırtatan meyveleri taze olarak tentür veya natürel ilaç yapımında kullanılır. 

Birleşimi: Birleşimindeki maddeleri önemine göre şöyle sıralayabiliriz;
a) Tetracyclik Triterpenlerden olan bir dizi Cucurbitacin türevi içerir. bunarlın başında; Cucurbitacin, E, B, I gelir. Cucurbitacin E eskiden α-Elaterin diye anılırdı. 
b) Ayrıca az miktarda Elatericin A ve B içerir. Cucurbitacin B’ye Luffa’da bakılabilir. 

Tesir şekli: Cırtatan meyve ve kökleri; iltihapları önleyici, antiseptik, müshil yapıcı ve idrar söktürücü özelliklere sahiptir. 

Kullanılması: 
a) Halk arasında eskiden beri Anadolu’da bu bitkinin meyve suyu sinüzite karşı kullanılmıştır. 
Araştırmalar: 16/06/1991’den 16/07/1991’e kadar yaptığım yaz tatilinde rahmetli babamla şifalı bitkiler üzerine sohbet ederken sinüzite kar¬şı bir bitki olup olmadığını ve bu konuda ne bildiğini sordum. O da bana başından geçen bir olayı anlattı. Babamın asker arkadaşlarından biri baş ağrılarının verdiği acı ile kafasını duvarlara vurduğu anlar olur. Bu durumu gören başka bir asker “ben seni iyileştiririm fakat çok büyük rizikosu var” der. Hasta olan ise “her şeye razıyım yeter ki kurtar beni bu dertten” der. Cırtatan meyvelerinden 2-3 tanesinin suyunu çıkararak burnuna çekmesini söyler. Asker meyve suyunu burnuna çektikten 5 dakika sonra askerin burnundan yeşilimsi sarı iltihaplı, cerahatli pislik akar ve asker rahatsızlığından kurtulur. Ben bunu babamdan dinledikten sonra Antalya’ya gittim ve sahile yakın kayalıkların üzerinde bolca yetişen Cırtatanlardan topladım ve bir şişeye koyarak üzerine alkol doldurdum. Almanya’da benim ailece tanıdığım bir arkadaşın hanımı yıllardır sinüzitten rahatsız olduğunu söyledi. Ona 10 ml Cırtatan tentürü vererek günde 3-4 defa 1-2 damla burun deliklerine damlatmasını söyledim. Bu bayan 4 gün tarife uygun şekilde kullandıktan sonra burnundan iltihaplar, cerahatlar ve pislik boşalmış ve sinüzitten kurtulmuştur. Ben kendimde denedim fakat sanırım uzun süre kullandığım için olsa gerek burnumdan 1 hafta sonra akan sarımsı yeşil pislikten sonra nezle imişim gibi burnum akmaya ve gözlerim yaşarmaya başladı. Cırtatan üzerine yapılan araştırmalar çok eski ve yeni yapılan araştırmalar ise oldukça azdır. Bu araştırmalardan birini bir Türk ilim adamı olan Sezik, E. Ve arkadaşları yapmışlar ve sinüzite karşı etkili olduğunu kanıtlamışlardır (Yeni Tıp dergisi.1/5/84) ve ayrıca Enslin ve arkadaşları (1954) de araştırma yapmışlardır. Cırtatan ilk defa ilk defa İbn-i Manzur (Almanca kaynaklardan öğreniyoruz) tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Cırtatan ayrıca romatizma, siyatik, karaciğer iltihaplanması (he¬pa¬tit), sarılık ve ödeme karşı ve de safra arttırıcı ve de kusturucu ve de ishal yapıcı olarak kullanılır. Tarife uyulmaz ise zehirlenmelere neden olur. 

Çayı: Cırtatanın kökü çay, meyveleri de tentür yapımında kullanılır. Meyvelerinin çayı yapılmaz zira çok tesirlidir. Köklerinden iki kahve kaşığı demliğe konur ve üzerine 300-400 ml kaynar su doldurularak yeniden hafif kaynatılır. Cırtatan kökü 7-10 dakika demlenmeye bırakıldıktan sonra süzülerek içilir. 

Homeopti’de: Cırtatan meyvelerinin suyu önce bir şişeye doldurulur ve sonra içi boşalan meyveleri doğranarak ilave edilir ve de üzerine %70’lik Alkol (Etanol) eklenir. Cırtatan meyve suyu ve içi boşalan meyvelerin toplam ağırlığı 40-60 gr alkolün ise 450-550 ml olması gerekir. Güneş ışınlarından uzakta 4-6 hafta beklettikten sonra süzülerek günde 3-4 defa 10 damla alınır şayet burun deliklerine damlatılacak ise günde 3-4 defa 2-3 damla 2 hafta süreyle damlatılır. Fransa’da yapılan araştırmaların sonucu Cırtatan tentürünün Hepatit A, B ve A+B’yi (karaciğer iltihaplanması) ve sarılığı iyileştirdiği görülmüştür. Homeopati’de Cırtatan tentürü kısaca “”Elaterium”” diye anılır. 

Yan tesirleri: Tarife uyulduğunda herhangi bir problem söz konusu değildir fakat sade meyve suyu saf olarak kullanılacak olur ise zehirlen-melere neden olur. Zehirlenme belirtileri; kusma, ishal, bulantı, boğazda kaşıntı, midede ekşime, iştahsızlık, bazen üşüme ve bazen de ateşlenme gibi haller görülür.